Chcąc wyczerpać temat zaliczki, nie sposób pominąć zagadnienia zadatku, z prozaicznej przyczyny – w praktyce, zwłaszcza pośród konsumentów, obie te nazwy bywają traktowane synonimicznie. Częstokroć strona umowy, zobowiązująca się uiścić uzgodnioną kwotę tytułem zastrzeżonej w umowie zaliczki bądź zastrzeżonego w umowie zadatku, nie dostrzega różnić pomiędzy obiema instytucjami. Cóż, na pierwszy rzut oka i zaliczka i zadatek kojarzą się przecież z kwotą, stanowiącą zazwyczaj mniejszy albo większy ułamek umówionego wynagrodzenia.
Zaliczka i zadatek a przepisy prawa.
Co najistotniejsze, zaliczka nie została wprost uregulowana przepisami prawa, w przeciwieństwie do zadatku, normowanego artykułem 394 k.c. W przywołanym przepisie skonstruowano względnie wiążącą normę interpretacyjną (por. A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, wyd. II, Lex/el., 2014).
Dyspozytywny jest charakter wszystkich norm wyrażonych w art. 394 k.c. Skutki prawne określone tymi normami mogą wystąpić jedynie w braku odmiennych postanowień umownych lub zwyczaju (por. wyrok Sądu Najwyższego z dn. 19.02.2014 r., sygn. akt: V CSK 187/13). Tym samym, strony mogą swobodnie kształtować zadatek również w zakresie § 2 i 3 ww. przepisu.
Charakter względnie wiążącej normy interpretacyjnej oznacza, że reguły określone art. 394 k.c. znajdują zastosowanie wówczas, gdy strony umowy nie uregulują zadatku w sposób odmienny aniżeli to uczynił ustawodawca.
Zatem, w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego odstąpić od umowy i zachować otrzymany zadatek, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
Podsumowując, jeżeli intencją stron umowy jest zastrzeżenie zadatku, lecz w sposób odmienny aniżeli zadatek uregulował ustawodawca, do treści umowy należy wprowadzić stosowne postanowienie Pod kątem postępowania dowodowego może okazać się niewystarczające zastrzeżenie, iż strony uzgadniają zadatek w kwocie X.
Konsekwencje zaliczki i zadatku.
Jeżeli więc strona zobowiązująca się do wpłaty określonej kwoty chce zabezpieczyć jej zwrot na wypadek niewykonania umowy przez drugą ze stron, powinna dążyć do wyraźnego zastrzeżenia w umowie, że uzgodnioną kwotę uiszcza tytułem zadatku. Nieuszczegółowienie zastrzeżonego zadatku spowoduje, że zastosowanie znajdzie reguła wyrażona w art. 394 § 1 k.c.
Stan sprawy komplikuje się, jeżeli strony nie zastrzegą, czy wpłata określonej kwoty następuje tytułem zaliczki , czy zadatku. Powstaje wówczas niejasność, jak należy dokonaną wpłatę postrzegać.
W sytuacji ewentualnego sporu sądowego stosowana będzie reguła art. 65 § 2 k.c., zgodnie z którą w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Biorąc pod uwagę zakazy dowodowe zakreślone na wypadek niezawarcia umowy w przepisanej formie, zwracam uwagę na wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dn. 22.10.2020 r. (sygn. akt: I ACa 375/19): Dopuszczalne jest sięgnięcie do kontekstu sytuacyjnego (faktycznego), a zwłaszcza okoliczności, jakie zaszły przed złożeniem oświadczenia woli, towarzyszących złożeniu oświadczenia woli, jak i późniejszych, które mogą być stwierdzone za pomocą pozadokumentowych środków dowodowych, także dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron, dowody takie nie są bowiem skierowane przeciw osnowie dokumentu (por. art. 247 k.p.c.), lecz służą ustaleniu w drodze wykładni niejasnych oświadczeń woli zawartych w dokumencie.
Pytanie brzmi – czy zaliczka nie podlega zwrotowi?
Obiegowy pogląd stanowi o zaliczce jak o świadczeniu, które na wypadek niedojścia umowy do skutku nie podlega zwrotowi. Tymczasem, współcześnie w orzecznictwie o zaliczce wypowiada się następująco: Zaliczka uiszczana jest na poczet konkretnego świadczenia, a zatem przypisuje się jej przede wszystkim znaczenie równoznaczna z zapłatą części świadczenia. Zarachowanie zaliczki na poczet świadczenia nie wywołuje zatem innych istotnych skutków prawnych, w szczególności zaś nie spełnia funkcji zabezpieczającej jak to jest w przypadki zadatku. Z tej przyczyny przyjmuje się, iż w przypadku niedojścia umowy do skutku (…) zaliczka uiszczona na poczet ceny podlega zwrotowi jako świadczenie nienależne – nie zostaje bowiem osiągnięty cel świadczeni zaliczki (art. 410 § 2 k.c.), a powyższy obowiązek aktualizuje się bez względu na przyczynę niezawarcia umowy…
(por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dn. 19.05.2016 r., sygn. akt: VI ACa 529/15).
W świetle powyższego zaprzeczam, jakoby zaliczka sama przez się nie podlegała zwrotowi, natomiast niezależnie od tego, co do zasady zabezpiecza interesy strony umowy w mniejszym stopniu niż zadatek – chyba że w umowie zawarto postanowienia chroniące interes tej strony, która dała zaliczkę Co więcej, interesy stron umowy zabezpiecza w mniejszym stopniu aniżeli zadatek – weźmy bowiem pod uwagę, że zasadniczo w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. Jeśli zaś strony umówią się na zaliczkę, to w razie niewykonania umowy należałoby jej przypisać przymiot świadczenia nienależnego,
które jako takie podlega zwrotowi.
prawnik/aplikant radcowski Miłosz Bagiński-Żyta